در این مقاله علمی و تخصصی بررسی میکنیم که معنا و تعریف Landscape ( لنداسکیپ ) یا منظره و چشم انداز چیست؟ ریشه این کلمه چیست؟ با انواع منظره و تاریخچه آن آشنا می شویم. جایگاه منظره را در ادبیات و هنر بررسی می کنیم. با تفاوت منظره فرهنگی و منظره طبیعی آشنا می شویم.
Landscape (لنداسکیپ ) یا چشم‌انداز و منظره به ویژگی‌های قابل مشاهده یک منطقه از زمین، شکل‌های زمین و چگونگی ادغام آن‌ها با عناصر طبیعی یا ساخته‌شده توسط انسان اطلاق می‌شود و اغلب از نظر جذابیت بصری مورد توجه قرار می‌گیرد.
یک چشم‌انداز ( لنداسکیپ ) شامل عناصر فیزیکی شکل‌های زمین مانند کوه‌ها، تپه‌ها، منابع آبی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و دریا، عناصر زنده مانند پوشش گیاهی بومی، عناصر انسانی شامل انواع کاربری زمین، ساختمان‌ها و سازه‌ها و عناصر گذرا مانند نورپردازی و شرایط جوی است. ترکیب منشأ فیزیکی و تأثیر فرهنگی حضور انسان، که غالباً طی هزاران سال شکل گرفته است، چشم‌اندازها را به ترکیبی زنده از مردم و مکان تبدیل میکند که برای هویت محلی و ملی اهمیت حیاتی دارد.
ویژگی‌های یک چشم‌انداز به تعریف تصویر ذهنی مردم از خود و ایجاد حس مکان کمک میکند و تفاوت یک منطقه را با مناطق دیگر نشان می‌دهد. چشم‌انداز پس‌زمینه دینامیکی زندگی مردم است. چشم‌انداز می‌تواند شامل زمین‌های کشاورزی، پارک‌های طبیعی یا مناطق بکر باشد. زمین دارای طیف وسیعی از چشم‌اندازها است؛ از جمله مناظر یخی مناطق قطبی، مناظر کوهستانی، بیابان‌های خشک، جزایر، سواحل، مناطق جنگلی متراکم، جنگل‌های بارانی استوایی و مناظر کشاورزی مناطق معتدل و گرمسیری. فعالیتهایی که باعث تغییر یا بهبود ویژگی‌های قابل مشاهده منظره میگردد، محوطه‌سازی (Landscaping) گفته می‌شود. اگر نیاز به خدمات محوطه سازی دارید، با ۰۹۳۰۵۹۷۹۹۹۴ مهندس خزلی تماس بگیرید.
تعاریف متعددی برای چشم‌انداز و منظره ( لنداسکیپ ) وجود دارد که بسته به کاربرد متفاوت است. اما در استفاده عمومی، چشم‌انداز معمولاً به تمام ویژگی‌های قابل مشاهده یک منطقه از زمین اشاره دارد و اغلب از نظر جذابیت بصری بررسی می‌شود یا به نمای تصویری از یک منطقه روستایی در قالب نقاشی، چشم‌انداز اطلاق میگردد. وقتی افراد به‌طور آگاهانه و با تغییر کانتور، پوشش گیاهی و غیره، ظاهر زیبایی‌شناسی زمینی را بهبود می‌بخشند، گفته می‌شود که محوطه‌سازی (landscaped) صورت گرفته است.
Color landscapes یا منظره های رنگی، عناصر مصنوعی مانند ساختمان‌ها، جاده‌ها و پیاده‌روها را با عناصر طبیعی مانند کوه‌ها، جنگل‌ها، گیاهان، آسمان و رودخانه‌ها ترکیب می‌کنند. این ترکیب‌ها می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر احساسات مردم داشته باشد. با پیشرفت سریع شهرسازی، طراحی چشم‌انداز رنگی شهری برای تمایز و نماد سازی شخصیت و فضای منحصر به فرد شهرها اهمیت یافته است. اما این تحول مشکلاتی ایجاد کرده است:
چشم‌اندازهای رنگی سنتی در برخی شهرها تحت تأثیر جغرافیای طبیعی، اقلیم، مصالح محلی، فرهنگ قومی، مذهب و عوامل اقتصادی-اجتماعی قرار دارند.
مشکل روزافزون “آلودگی رنگی” از طریق ساختمان‌های روشن، تابلوهای تبلیغاتی و نورپردازی، اثرات منفی جسمی و روانی بر مردم دارد.
همگون‌سازی رنگ‌ها بین شهرها باعث از دست رفتن هویت فرهنگی می‌شود. زیرا بسیاری از ساختمان‌های مدرن از پالت‌های مشابه استفاده می‌کنند.
پژوهشگران پیشنهاد کرده‌اند که رویکردهای یکپارچه طراحی شهری می‌تواند این مسائل را حل کند و به شهرها در حفظ هویت منحصر به فرد و ایجاد محیط شهری پویا و جذاب کمک کند.
واژه Landscape یا Landscipe یا Landscaef پس از ورود آنگلوساکسون‌ها به انگلستان در قرن پنجم وارد زبان انگلیسی شد و به سیستم فضاهای ساخته‌شده توسط انسان روی زمین اشاره داشت. واژه landscape در حدود قرن شانزدهم برای توصیف نقاشی‌هایی که مناظر طبیعی را به تصویر می‌کشند، شکل گرفت.
واژه Land با ریشه ژرمنی می‌تواند به معنای مکانی باشد که مردم به آن تعلق دارند. پسوند -scape معادل پسوند انگلیسی -ship است که ریشه‌ای مشترک با فعل to shape دارد. شکل مدرن این واژه با معنای مناظر طبیعی در اواخر قرن شانزدهم و توسط نقاشان هلندی ظاهر شد. واژه landscape اولین بار در سال ۱۵۹۸ ثبت شد.
واژه‌های مرتبط با منظره شامل این موارد هستند:
چشم‌اندازها شامل مواردی مثل بیابان، دشت، تایگا، توندرا، تالاب، کوه، رشته‌کوه، صخره، ساحل، ناحیه ساحلی، یخچال طبیعی، مناطق قطبی، بوته‌زار، جنگل، جنگل بارانی، جنگل کم‌درخت، جنگل انبوه، مراتع باتلاقی، استپ و دره می باشد.
زمین‌شناسی منظره، مطالعه علمی منشأ و تحول ویژگی‌های توپوگرافیک و باتیمتریک است که توسط فرآیندهای فیزیکی یا شیمیایی روی سطح زمین شکل گرفته‌اند. زمین‌شناسان منظر تلاش می‌کنند تا چرایی و چگونگی شکل گیری چشم اندازها، تاریخچه و دینامیک زمین‌ها را درک کنند و تغییرات آینده را پیش‌بینی کنند.
سطح زمین توسط فرآیندهای سطحی و فرآیندهای زمین‌شناسی تغییر میکند. فرآیندهای سطحی شامل آب، باد، یخ، آتش و موجودات زنده هستند و با واکنش‌های شیمیایی که خاک‌ها را شکل می‌دهند و خواص مواد را تغییر می‌دهند، ترکیب می‌شوند. فرآیندهای زمین‌شناسی شامل بلند شدن کوه‌ها، رشد آتشفشان‌ها، تغییرات ایزو استاتیک و تشکیل حوضه‌های رسوبی عمیق هستند. بنابراین، سطح زمین و توپوگرافی آن، محل تلاقی عملکرد اقلیمی، هیدرولوژیکی و بیولوژیکی با فرآیندهای زمین‌شناسی است.
بوم‌شناسی منظره علمی است که روابط بین فرآیندهای اکولوژیکی و اکوسیستم‌ها را بررسی و بهبود می‌بخشد. چشم‌انداز مفهوم مرکزی این علم است و توسط محققان به روش‌های مختلف تعریف می‌شود.
علم لنداسکیپ ترکیبی از بوم‌شناسی منظره، اکولوژی شهری و دیگر رشته‌ها است تا الگوها و فرآیندهای اجتماعی-اکولوژیکی را در تغییر چشم‌انداز درک کند. این علم در روسیه توسط L. S. Berg و در خارج توسط S. Passarge پایه‌گذاری شد.
معماری منظره یک رشته چندرشته‌ای است که جنبه‌های گیاه‌شناسی، باغبانی، هنرهای زیبا، معماری، طراحی صنعتی، زمین‌شناسی، روان‌شناسی محیطی، جغرافیا و اکولوژی را در بر می‌گیرد. فعالیت‌های معمار منظره شامل ایجاد پارک‌های عمومی، طراحی سایت دانشگاه‌ها، املاک مسکونی، زیرساخت‌های شهری، مدیریت مناطق بکر و بازسازی زمین‌های تخریب شده است. این حرفه شامل کار با مواد سخت و نرم و توجه به پایداری اکولوژیکی می‌باشد.
مدیریت یکپارچه منظره شامل همکاری چند ذینفع برای ادغام سیاست و عمل در اهداف مختلف استفاده از زمین است و هدف آن ایجاد چشم‌اندازهای پایدار می‌باشد. این رویکرد اذعان دارد که، برای مثال، یک حوضه رودخانه‌ای می‌تواند آب برای شهرها و کشاورزی، چوب و محصولات غذایی برای کشاورزان و صنایع، و زیستگاه برای تنوع زیستی تأمین کند؛ نحوه پیگیری هر یک از این بخش‌ها می‌تواند بر دیگری تاثیر گذار باشد. هدف مدیریت یکپارچه کاهش تضاد بین اهداف مختلف استفاده از زمین و خدمات اکوسیستم است. این رویکرد از بوم‌شناسی منظر و زمینه‌های مرتبطی استفاده میکند که به دنبال ادغام استفاده‌ها و کاربران مختلف زمین هستند، مانند مدیریت حوضه آبریز.
طرفداران مدیریت یکپارچه چشم‌انداز معتقدند که این روش برای حل چالش‌های جهانی پیچیده، مانند اهداف توسعه پایدار، مناسب است. این رویکرد در سطح ملی، محلی و بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) اظهار میکند که «UNEP به طور پیش‌فرض از رویکرد چشم‌انداز حمایت میکند، زیرا عناصر اصلی مدیریت یکپارچه اکوسیستم را در بر می‌گیرد».
باستان‌شناسی چشم‌انداز یا تاریخچه چشم‌انداز مطالعه چگونگی تغییر ظاهر فیزیکی محیط توسط انسان در گذشته و حال است. چشم‌انداز به محیط‌های طبیعی و ساخته‌شده توسط انسان اشاره دارد.
Natural landscapes یا چشم‌اندازهای طبیعی: محیط‌هایی که توسط انسان دست‌نخورده‌اند.
Cultural landscapes یا چشم‌اندازهای فرهنگی: محیط‌هایی که توسط انسان تغییر یافته‌اند، از جمله سازه‌های موقت و مکان‌هایی مانند کمپ‌ها.
در باستان‌شناسی، واژه چشم‌انداز می‌تواند به معانی و تغییراتی که انسان‌ها در محیط خود ایجاد کرده‌اند اشاره داشته باشد. بنابراین، باستان‌شناسی چشم‌انداز اغلب برای مطالعه استفاده انسان از زمین در طول زمان‌های طولانی به کار می‌رود. چشم‌اندازها می‌توانند از یک خانه یا باغ کوچک تا یک امپراتوری بزرگ متغیر باشند. در این رویکرد، تمرکز بر روابط مکانی است و نه لزوماً بر روابط اقتصادی یا اکولوژیکی.
مفهوم چشم‌انداز فرهنگی در سنت نقاشی منظره اروپا یافت می‌شود. از قرن شانزدهم، بسیاری از هنرمندان اروپایی چشم‌اندازها را به نفع افراد نقاشی کردند و مردم را در نقاشی‌ها به شخصیت‌های جزئی در مناظر گسترده تبدیل نمودند.
جغرافیدان Otto Schlüter نخستین کسی بود که از اصطلاح «چشم‌انداز فرهنگی» به صورت رسمی استفاده کرد. او دو نوع چشم‌انداز را تعریف کرد:
Urlandschaft یا چشم‌انداز اولیه: پیش از تغییرات عمده انسانی
Kulturlandschaft یا چشم‌انداز فرهنگی: ایجاد شده توسط فرهنگ انسانی
Carl O. Sauer یکی از تاثیرگذارترین جغرافی‌دانان انسانی بود که ایده چشم‌انداز فرهنگی را توسعه داد. او تأکید داشت که فرهنگ نقش اصلی در شکل‌دهی ویژگی‌های قابل مشاهده زمین دارد و محیط فیزیکی به عنوان رسانه‌ای که فرهنگ‌ها از طریق آن عمل می‌کنند اهمیت دارد. تعریف کلاسیک او تعریف کلاسیک خود از چشم‌انداز فرهنگی را اینگونه تعریف میکند:
“چشم‌انداز فرهنگی از یک چشم‌انداز طبیعی توسط یک گروه فرهنگی شکل می‌گیرد. فرهنگ عامل است، منطقه طبیعی رسانه است و چشم‌انداز فرهنگی نتیجه است.”
طبق تعریف کمیته میراث جهانی، چشم‌انداز فرهنگی «ویژگی‌های فرهنگی که ترکیبی از آثار طبیعت و انسان هستند» را شامل می‌شود. کمیته میراث جهانی سه نوع چشم‌انداز فرهنگی را شناسایی میکند:
انسان از گذشته تا کنون از منظره ها لذت برده، روی آن مطالعه کرده، منظره ها را تغییر داده و حتی در سبک زندگی و آثار هنری خود از آن بهره برده است.
باغ‌های چینی سبک باغ منظره هستند که بیش از سه هزار سال تکامل یافته‌اند. این باغ‌ها شامل باغ‌های گسترده امپراتوران و خانواده سلطنتی و همچنین باغ‌های کوچک‌تر ایجاد شده توسط دانشمندان، شاعران، مقامات سابق، سربازان و بازرگانان برای تأمل و فرار از جهان بیرونی است. این باغ‌ها چشم‌انداز مینیاتوری ایده‌آل‌شده ایجاد می‌کنند تا هارمونی بین انسان و طبیعت را بیان کنند.
در سبک باغ منظره انگلیسی (English Landscape Garden)، پارک‌های باغی به گونه‌ای طراحی شده که شبیه چشم‌انداز طبیعی به نظر برسد، گرچه ممکن است به طور گسترده‌ای بازآرایی شده باشد. این سبک در انگلستان اوایل قرن ۱۸ ظهور کرد و به اروپا گسترش یافت. باغ‌های انگلیسی شامل دریاچه، چمنزارهای ملایم، درختان و معماری گوتیک یا کلاسیک بازسازی شده هستند و به ایجاد یک چشم‌انداز آرمانی روستایی کمک می‌کنند.
برای محوطه سازی باغ با کمترین هزینه با ۰۹۳۰۵۹۷۹۹۹۴ تماس بگیرید.
نخستین و قدیمی ترین آثار ادبی مربوط به چشم‌انداز در افسانه‌های بومیان استرالیا یافت می‌شود که مناظر محلی را با معنای فرهنگی و دانش نسل‌های گذشته پوشش می‌دهند. در غرب، شعرهای Pastoral نمایانگر اولیه‌ترین شکل ادبیات چشم‌انداز هستند و زندگی صلح‌آمیز روستایی را ایده‌آل‌سازی می‌کنند.
سبک شعر توپوگرافی (Topographical Poetry) چشم‌انداز یا مکان خاص را توصیف و اغلب ستایش میکند. شعرهای معروف شامل John Denham’s Cooper’s Hill، Alexander Pope’s Windsor Forest و آثار William Wordsworth هستند. این سبک از تصاویر پاستورال، شکوهمند و نقاشی‌گون بهره می‌برد و شامل مناظر رودخانه‌ها، خرابه‌ها، ماه، آواز پرندگان، کوه‌ها و آب‌ها می‌شود.
در دوران رمانتیک در بریتانیا یکی از نتایج مهم، تغییر نگرش مردم نسبت به ارزش و اهمیت چشم‌انداز بود. آثار ویلیام گیلپین و ادموند برک بر تأکید بر زیبایی شکوهمند و تصویر ایده‌آل طبیعت تأثیر داشت. همچنین، انقلاب‌های صنعتی و کشاورزی، گسترش شهرها و مهاجرت از روستاها، موجب شد که زیبایی و ارزش طبیعت و چشم‌انداز بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
شعرهای چینی اغلب با نقاشی‌های منظر چینی مرتبط بوده و سبک‌های Shan Shui (کوه-آب) و Fields and Gardens (مزارع و باغ ها) شامل مناظر کوهستانی، رودخانه‌ها و باغ‌ها می‌باشد. شاعران و نقاشان از هم الهام می‌گرفتند و چشم‌اندازها را به عنوان مکان‌های ایده‌آل‌شده و زیبایی‌شناسی در آثار خود به تصویر می‌کشیدند.
هنر چشم‌انداز شامل نمایش بصری مناظر طبیعی و مصنوعی، چه از طریق نقاشی، عکاسی یا سایر رسانه‌ها است. این هنر معمولاً با هدف زیبایی‌شناسی، ثبت طبیعت و انتقال احساسات انسانی نسبت به محیط پیرامون انجام می‌شود. ثبت زیبایی طبیعت و تغییرات محیطی، تأثیرگذاری بر هنرهای دیگر و ادبیات، ارتقای آگاهی محیطی و حفاظت از طبیعت و ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان و محیط از فواید مهم هنر چشم انداز هستند.
نقاشی‌های منظره، چه در غرب و چه در شرق آسیا، شامل مناظری وسیع و اغلب تخیلی هستند که با کوه‌ها، آبشارها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها همراه‌اند.
نقاشی منظره از قرون باستان تاکنون وجود داشته است که نقاشی‌های مینیاتوری چین و فراسک‌های یونان باستان از جمله این آثار هستند. نقاشی‌های چینی Shan Shui بر کوه‌ها و آب‌ها تمرکز دارند و انسان را غالباً در قالب حکیم یا کلبه‌ای کوچک نشان می‌دهند. در غرب، از دوره رمانتیک، مناظر طبیعی نقش پررنگی در آثار هنری یافتند و نقاشان مانند جان کانستبل، ترنر و ساموئل پالمر آن را با جزئیات طبیعی و نورپردازی استادانه به تصویر کشیدند.
تفاوت‌های نقاشی منظره در شرق و غرب:
در چین، نقاشی منظره بالاترین مقام هنری را داشته و محور اصلی هنر بصری محسوب می‌شده است. در غرب، نقاشی منظره بیشتر به‌عنوان پس‌زمینه تاریخ‌نگاری یا پرتره‌ها استفاده می‌شده است و تا قرن ۱۹ مقام پایین‌تری داشت، اما جنبش رمانتیک این اهمیت را افزایش داد. در هلند، نقاشی‌های دوره طلایی مانند آثار Salomon van Ruisdael و در انگلیس آثار John Constable و J. M. W. Turner نمونه‌های برجسته هستند. در ایالات متحده، مدرسه Hudson River با نقاشانی مانند Thomas Cole و Albert Bierstadt، مناظر گسترده و شکوهمند طبیعت را به تصویر کشید. در کانادا، گروه Group of Seven تأثیر زیادی بر هنر چشم‌انداز داشتند.
عکاسان منظره برجسته‌ای مانند انسل آدامز و گالن راول طبیعت را بدون تأثیر انسانی ثبت کردند. ویژگی هایی همچون توجه به نور، فرم‌های زمین، آب و هوا و احساس مکان در این عکس ها به خوبی ثبت شده اند. کاربرد این تصاویر مستندسازی محیط، حفاظت طبیعت و زیبایی‌شناسی بصری است.
چشم‌انداز نه تنها یک ویژگی فیزیکی زمین است، بلکه تلفیقی از عناصر طبیعی، انسانی و فرهنگی محسوب می‌شود. این مفاهیم در رشته‌های مختلف مانند بوم‌شناسی منظر، معماری منظر، ادبیات، هنر و تاریخ فرهنگی بررسی می‌شوند.
با مطالعه و محافظت از چشم‌اندازها، ما قادر به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی جوامع، ارتقای کیفیت زندگی شهری و روستایی، ترویج توسعه پایدار و حفاظت محیط زیست و انتقال دانش و حکمت نسل‌های گذشته هستیم.
چشم‌اندازها هم الهام‌بخش هنر و ادبیات بوده و هم به ما کمک می‌کنند تا رابطه انسان با محیط طبیعی و اجتماعی را بهتر درک کنیم. برای طراحی و اجرای محوطه خود با ما تماس بگیرید.
منابع
این مقاله به کمک مقاله اصلی Landscape ویکی پدیای انگلیسی نوشته شده است.
چشم‌انداز به مجموعه‌ای از ویژگی‌های قابل مشاهده یک منطقه از زمین گفته می‌شود که می‌تواند شامل عناصر طبیعی مانند کوه‌ها، جنگل‌ها و رودخانه‌ها یا عناصر انسانی مانند ساختمان‌ها و جاده‌ها باشد. در معنای هنری، چشم‌انداز به نقاشی‌ها و تصاویر مناظر طبیعی نیز اشاره دارد.
کلمه‌ی «لنداسکیپ» (Landscape) در زبان انگلیسی به معنی منظره یا چشم‌انداز است. در حوزه‌ی طراحی و معماری، لنداسکیپ به کلیت فضای بیرونی شامل گیاهان، مسیرها، آب‌نما، مبلمان و سایر عناصر محیطی گفته می‌شود که با هدف زیبایی، هماهنگی و عملکرد طراحی می‌شوند.
در معماری، لنداسکیپ به بخشی از طراحی فضا گفته می‌شود که بین ساختمان و طبیعت ارتباط برقرار میکند. طراحی لنداسکیپ شامل برنامه‌ریزی، کاشت گیاهان، طراحی مسیرها، نورپردازی و انتخاب مصالح مناسب است تا محیطی کاربردی و چشم‌نواز ایجاد شود. هدف اصلی آن هماهنگی بین انسان، بنا و طبیعت است.
معماری منظره هنر و علم طراحی و مدیریت فضاهای باز است. هدف آن ایجاد محیط‌های پایدار، زیبا و کاربردی از طریق ترکیب طبیعت با نیازهای انسانی است. این رشته در طراحی پارک‌ها، باغ‌ها، فضاهای شهری و همچنین بازسازی اکوسیستم‌ها نقش مهمی دارد.
کار لنداسکیپ شامل طراحی، اجرا و نگهداری فضاهای سبز و محوطه‌های بیرونی است. یک کارشناس یا شرکت لنداسکیپ وظیفه دارد تعادل میان زیبایی، کارایی و پایداری محیط را برقرار کند.
کار لنداسکیپ ممکن است شامل طراحی باغ ویلا، فضای شهری، پارک‌ها، حیاط ساختمان‌ها یا روف‌گاردن‌ها باشد.
پلان لنداسکیپ نقشه‌ای است که تمام جزئیات طراحی فضای باز در آن مشخص می‌شود ( از جای درختان و مسیرهای حرکتی گرفته تا نورپردازی و سیستم آبیاری ).
این پلان توسط طراح لنداسکیپ تهیه می‌شود و برای اجرای دقیق پروژه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع، پلان لنداسکیپ نقشه‌ی راه تبدیل ایده به واقعیت است.
عکس لنداسکیپ تصویری است از مناظر طبیعی یا شهری که وسعت فضا، بازی نور و رنگ، و زیبایی طبیعت را نمایش می‌دهد. این نوع عکس معمولاً حس سکون، الهام و تعادل را منتقل میکند و در مقالات، کاتالوگ‌ها و طراحی‌های محوطه‌سازی نیز کاربرد دارد.
عکاسی لنداسکیپ یا Landscape Photography شاخه‌ای از عکاسی است که مناظر طبیعی، کوه‌ها، دریاها، جنگل‌ها و فضاهای باز را به تصویر می‌کشد. هدف آن ثبت زیبایی، نور، و حس فضا در محیط‌های طبیعی است.
این نوع عکاسی نه تنها هنری است، بلکه منبع الهام طراحان لنداسکیپ نیز محسوب می‌شود.
اصطلاح «حالت لنداسکیپ» (Landscape Mode) بیشتر در عکاسی، فیلم‌برداری و تنظیمات صفحه‌نمایش به کار می‌رود. در این حالت، عرض تصویر از ارتفاع بیشتر است (حالت افقی)، در مقابل حالت «پرتره» (Portrait) که عمودی است.
در طراحی فضا نیز گاهی از واژه‌ی لنداسکیپ برای اشاره به ترکیب افقی فضاها استفاده می‌شود.
ما در گلخانه ایران، علاوه بر خدمات مختلف، دوره های آموزشی متنوعی برای دوستداران جهان هستی برگزار می کنیم.
استفاده از مطالب این سایت فقط برای مقاصد غیرتجاری و با ذکر منبع بلامانع است. کلیه حقوق این سایت متعلق به گلخانه ایران می‌باشد. طراحی سایت آکسایا
